Sách Trung Quốc có ghi chuyện: Nhà thơ Triệu Sư Tú đời Tống dạo chơi trên cánh đồng hoa, ông nảy bao ý thơ trong đầu nhưng không có gì để ghi. Về đến nhà, ông không sao nhớ lại nên vô cùng trăn trở, tình trạng ấy kéo dài làm ông lâm bệnh. Các bạn thơ của ông mời một đạo sĩ đến chữa bệnh cho ông; ông được chẩn đoán can dương vượng hoả động thần minh.

Các triệu chứng kết lại thành chứng phong huyền, mất ngủ, đầu căng, mắt đỏ, tai ù hay cáu giận. Cách điều trị chỉ là hoa Cúc phơi khô, tán nhuyễn, chưng trong nồi cơm để uống. Đơn giản có vậy mà bệnh khỏi. Về sau, phương thuốc này được phát huy, chữa khỏi nhiều bệnh.

Theo Tây y: Cúc hoa chứa tinh dầu thơm, các vitamin A, B, một số amin và nhiều nguyên tố vi lượng, trong đó đáng chú ý có selen - một nguyên tố thần diệu khử gốc tự do điển hình chống oxy hoá, chống lão hoá và crom là chất phân giải và bài tiết cholesterol phòng chống các bệnh tim mạch.

Tên khoa học Cúc trắng: Chrysanthemum sinense Sabine. Cúc vàng: Chrysanthemum Indicum Lour họ Cúc Compositae; tên vị thuốc là Flos chrysanthem. Thần nông bản thảo xếp Cúc vào nhóm Thượng phẩm thuộc tiên dược vì chúng có tính năng công dụng tốt lành, không gây độc hại cho người.

Cúc nói chung tính vị ngọt, cay, vào 3 kinh phế, can, thận; có tác dụng dưỡng âm, ích can, tán phong thấp, thanh đầu mục, giáng hoả, giải độc. Cúc trắng vị ngọt nhiều hơn đắng, tính hơi hàn, thiên về khí phế. Cúc vàng vị cay đắng nhiều hơn ngọt, tính hơi ôn, thiên về can huyết.

Một số bài thuốc tiêu biểu

* Nhóm thuốc trường xuân, bất lão:

- Đan trưởng thọ: Mầm cúc tháng 3 âm lịch, lá tháng 6, hoa tháng 9, gốc rễ tháng 12, lượng bằng nhau. Phơi âm can, tán bột hoàn bằng hạt Đậu xanh. Uống bột thì mỗi lần 5g với nước ấm, uống hoàn 10 - 15g, ngày 2 lần lúc đói.

- Cúc hoa tiên tửu: Dùng hoa Cúc tháng 8, 9, nấu lấy nước cốt để thổi cơm nếp làm rượu. Cất rượu vào bình kín dùng dần; muốn tốt hơn thì trong nước thổi cơm nên gia thêm nước cốt củ Sinh địa, Đương quy, Câu kỳ tử, và một số vị thuốc bổ khác thì công hiệu càng cao. Chữa được những chứng đầu phong quay quắt, đau nhức, chóng mặt tối sầm; nó còn có thể làm cho đầu óc sáng suốt, mắt tinh, tai tỏ, chữa các chứng đờm tê bại và các chứng bệnh của tuổi già: thân thể gày còm ốm yếu, chảy nước mắt sống, nhiều dử, mắt kéo màng rộng; nó còn làm cho sức lực dồi dào, ăn ngon ngủ dễ, người khỏe mạnh ít bị mắc bệnh, sống lâu.

Trong Cổ phương Kỷ Cúc Địa hoàng hoàn đã được sản xuất đại trà.

* Thuốc thanh đầu mục (nhẹ đầu, sáng mắt): Chữa chứng đau đầu kèm mắt đỏ do thời tiết nắng gắt gây cảm mạo do hoả bốc, đó là sở trường của hoa Cúc:

- Hoa cúc 30g, Kim ngân hoa 20g, lá Dâu nuôi tằm 15g. Trộn đều, khi dùng chia 6 phần, dùng 6 lần trong ngày, hãm nước thật sôi, uống nóng, cách nhau 2 - 3 giờ.

- Cúc hoa tươi mới hái về, sắc nước cô lại thành cao với Mật ong, mỗi lần 15 g, hoà nước ấm để uống.

- Gối Hoa cúc: Hoa cúc 2 kg phơi khô, cho vào ruột gối thay bông gối đầu để nhẹ đầu, sáng mắt.
Phòng chữa các bệnh mắt

- Ban đậu chạy vào mắt sinh màng mộng: Bạch cúc hoa, Cốc tinh thảo, vỏ Đậu xanh, lượng bằng nhau, tán bột. Mỗi lần dùng 4g với một quả Thị, một chén cơm nếp nấu cho đến khi cơm chín thì ăn hết. Ngày ăn 3 quả, bệnh nhẹ thì ăn 5 đến 7 ngày, bệnh nặng thì nửa tháng.

- Mắt kém, chống mỏi mắt: Hoa cúc 50g, hạt quả Đậu chín 30g, chia 3 - 5 lần, hãm với nước sôi uống trong ngày.

- Mắt đỏ nhức kéo màng chảy nước mắt sống: Hoa cúc tươi 50g, cho vào cối sạch giã nhuyễn với nước đun sôi để nguội, vắt lấy nước uống làm hai lần

* Bệnh tim mạch:

- Chữa cao huyết áp: Hoa cúc 10g, hoa Hòe 6g, Thảo quyết minh 10g. Trộn đều cả ba rồi chia làm 3 lần uống trong ngày bằng cách hãm nước thật sôi.

- Bệnh mạch vành: Sắc 300g hoa Cúc, lấy nước cô thành cao. Mỗi lần uống khoảng 20 - 25ml ngày 2 lần trong 2 tháng.

- Mỡ máu cao, béo phì: Hoa cúc, Sơn tra phiến, Thảo quyết minh, mỗi vị 15g, trộn đều. Mỗi lần dùng 15g, ngày 3 lần. Sắc hoặc hãm nước thật sôi trong 10 - 15 phút để uống.

* Trong dược thiện:

-Hoa, búp lá non, thân non, dùng làm thức ăn sống hoặc nấu chín thành canh cháo để phòng chữa các bệnh trên. Dược phẩm Cúc dạng rượu có thể hoà vào nước cơm cháo cho người không uống được rượu.

* Làm thuốc tắm rửa:

Dùng hoa cúc tươi hoặc khô hoặc lá, thân, rễ, ngâm vào nước sôi, hoà vào nước tắm để phòng chữa các bệnh ngứa mẩn ngoài da. Người Nhật trọng dụng Cúc để ngâm mình, đắp lên mặt 20- 30 phút trong bồn tắm, họ tin với cách tắm này sẽ trường thọ.

* Thuốc đeo lấy hương:

Trong một số bệnh như huyết áp cao, đau đầu, mất ngủ, tim loạn nhịp, viêm tuyến sữa, dùng một số hương liệu cho vào túi vải đeo vào người. Ví dụ chữa huyết áp cao: Dùng hoa Cúc, Hạ khô thảo, Thạch xương bồ, mỗi thứ một ít, tán nhỏ cho vào túi và đeo vào cổ, ba ngày thay một lần.

Cấm kỵ: Theo Bản thảo kinh tập chú: Không dùng cùng với vỏ lụa trắng của rễ cây Dâu, rễ cây Kỷ, Truật. Theo bản thảo hối ngôn: Người bị tỳ vị hư hàn, đau dạ dày, biếng ăn, đi lỏng, không dùng, nếu buộc phải dùng thì dùng ít.

Trà Sâm cúc của Công ty Đông dược Bảo Long được phát triển từ cổ phương (dùng Kim cúc làm chủ dược cùng với Thảo quyết minh, Mạch môn, Hoàng kỳ và một số vị thuốc bổ khác). Học viện Quân y đã dùng trà Sâm cúc cho bộ đội và có những nhận xét đáng khích lệ.

* Điều đặc biệt chú ý:

Do hấp thụ được “khí thu” “sương thu”, “tiết thu” Cúc mới có tính dược đặc trưng, vì vậy để làm thuốc, theo dược lý Đông y thì không thể thay thế các vị Thu cúc bằng các loại dược Cúc khác.

PT (Theo tạp chí cây thuốc quý) - ThethaoVietnam