Đau đầu là một chứng trạng rất thường gặp trong thực tiễn lâm sàng và nhiều khi đó là dấu hiệu duy nhất khiến người bệnh phải tìm gặp thầy thuốc. Trong y học cổ truyền, đau đầu thuộc phạm vi chứng đầu thống.

Đau đầu do rất nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng tựu trung không ngoài hai phương diện ngoại cảm (nhân tố tác động từ bên ngoài) và nội thương (nhân tố tác động từ bên trong). Về mặt trị liệu, ngoài việc dùng thuốc và tiến hành các thủ thuật châm cứu, xoa bóp và tập luyện dưỡng sinh khí công, cổ nhân còn rất chú trọng lựa chọn các vị thuốc phối hợp với các thực phẩm để chế biến thành các món dược thiện có tác dụng chữa trị đau đầu hết sức độc đáo. Bài viết này xin được giới thiệu một số ví dụ điển hình để độc giả có thể tham khảo và vận dụng khi cần thiết.

Với thể phong hàn ngoại nhập

Chứng trạng: Đau đầu kèm theo đau cổ gáy, sợ gió, sợ lạnh, đau tăng khi ra gió, thường xuyên thích che kín đầu, có thể có sốt nhẹ, sổ mũi, tắc mũi, chất lưỡi hồng nhạt, rêu lưỡi trắng mỏng.

Bài 1: Đầu cá mè hoa một cái, xuyên khung 3-9g, bạch chỉ 6-9g. Cho xuyên khung và bạch chỉ vào túi vải rồi đem nấu với đầu cá thành canh, khi chín nhừ chế thêm gia vị, ăn nóng. Công dụng: sơ phong tán hàn, chỉ thống.

Bài 2: Hành củ 10g, đạm đậu xị 10g, gạo tẻ 100g. Gạo vo sạch đem nấu thành cháo, khi nhừ cho đạm đậu xị và hành vào đun thêm một lát là được, chia ăn vài lần trong ngày. Công dụng: tân ôn giải biểu, khứ phong tán hàn. Cũng có thể cho thêm vào nồi cháo lá tía tô tươi 10g, gừng tươi 3 lát để làm tăng khả năng giải biểu trừ hàn.

Bài 3: Sinh khương (gừng tươi) 10g, đường đỏ lượng vừa đủ. Sinh khương rửa sạch, thái vụn, hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 15 phút thì dùng được, chế thêm đường đỏ, uống nóng. Công dụng: tán hàn giải biểu, chỉ thống.

Với thể phong nhiệt thượng phạm

Chứng trạng: Đau đầu có cảm giác căng trướng, thậm chí đau kịch liệt, phát sốt, sợ lạnh, mặt đỏ, mắt đỏ, miệng khát, thích uống nước mát, đại tiện táo bón thường xuyên hoặc khó đi, tiểu tiện sẻn đỏ, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch nhanh.

Bài 1: Thịt lợn nạc 120g, củ sắn dây tươi (nếu khô thì dùng 30g), sài hồ 12g. Sài hồ, sắn dây rửa sạch, cắt vụn; thịt lợn rửa sạch, thái miếng. Tất cả cho vào nồi hầm lửa nhỏ trong 2 giờ, chế thêm gia vị, dùng làm canh ăn hằng ngày. Công dụng: sơ phong thanh nhiệt, giải cơ chỉ thống.

Bài 2: Tang diệp (lá dâu) 10g, trúc diệp (lá tre) 15-30g, cúc hoa 10g, bạch mao căn 10g, bạc hà 6g. Tất cả rửa sạch, cắt vụn, hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 10 phút thì dùng được, uống thay trà. Công dụng: sơ phong tán nhiệt.

Bài 3: Xuyên khung 3g, trà diệp 6g. Hai vị đem sắc lấy nước uống ấm. Công dụng: khứ phong tán nhiệt, lý khí chỉ thống.

Với thể can dương thượng cang

Chứng trạng: Đau đầu kèm theo hoa mắt chóng mặt, có thể chỉ đau nửa đầu, tâm trạng buồn phiền uất ức, dễ cáu giận, mất ngủ hoặc giấc ngủ không sâu nhiều mộng mị, mặt đỏ, miệng đắng, đau tức hai bên sườn, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng.

Bài 1: Thiên ma 25g, xuyên khung 10g, bạch linh 10g, cá chép tươi một con (nặng chừng 1.000g), gia vị vừa đủ. Xuyên khung, thiên ma và bạch linh thái phiến rồi cho vào bụng cá cùng gia vị, đem hấp cách thủy chừng 30 phút, ăn trong ngày. Công dụng: bình can định thần, hoạt huyết chỉ thống.

Bài 2: Cà chua 250g, gạo tẻ 100g, đường đỏ 150g, nếu có thêm một chút dầu hoa hồng thì càng tốt. Cà chua rửa sạch, cắt miếng rồi đem ninh với gạo thành cháo, chế thêm đường đỏ, chia ăn vài lần trong ngày. Công dụng: thanh nhiệt, lương huyết, bình can.

Với thể khí huyết lưỡng hư

Trúc diệp (lá tre).

Chứng trạng: Đau đầu hoa mắt chóng mặt, hay hồi hộp đánh trống ngực, hay có cảm giác khó thở, dễ vã mồ hôi hoặc đổ mồ hôi trộm, sợ gió, tinh thần mệt mỏi, sắc mặt nhợt nhạt hoặc vàng úa, chất lưỡi nhợt, rêu trắng mỏng.

Bài 1: Ngũ vị tử 20g, thịt thăn lợn 200g, trứng gà 2 quả, bột mì 25g, mỡ lợn 50g, nước luộc gà 100ml, gia vị vừa đủ. Thịt lợn rửa sạch, thái miếng, ướp với gia vị, một chút rượu vang và nước sắc ngũ vị tử; đập trứng vào bát, hòa đều với bột mì. Cho mỡ vào chảo đun nóng già rồi rán thịt lợn sau khi đã nhúng vào hỗn hợp trứng bột. Tiếp đó, đem thịt đã rán rim với nước luộc gà cho mềm, chế thêm gia vị, chia ăn 2 lần trong ngày. Công dụng: ích khí dưỡng huyết, kiện vận tỳ vị.

Bài 2: Hoàng tinh 30g, đẳng sâm 30g, hoài sơn 30g, gà mái một con nặng chừng 500g, gia vị vừa đủ. Gà làm thịt, chặt miếng; các vị thuốc thái phiến cho vào túi vải. Tất cả cho vào nồi, chế đủ gia vị, hầm nhừ, chia ăn vài lần trong ngày. Công dụng: ích khí bổ hư.

Với thể đàm trọc ứ trở

Chứng trạng: Đau đầu nặng như đeo đá, tinh thần nặng nề, ngực bụng đầy trướng, hay có cảm giác buồn nôn, chán ăn, chậm tiêu, lưỡi bè có vết hằn răng, rêu lưỡi dày nhờn.

Bài 1: Bạch cương tàm lượng tùy ý, hành củ 6g, lá chè 3g. Ba thứ thái vụn, hãm hoặc sắc uống thay trà hằng ngày. Công dụng: hóa đàm, khứ phong, chỉ thống.

Bài 2: Hoài sơn 30g, bán hạ chế 30g. Hoài sơn thái vụn, sắc bán hạ lấy nước rồi nấu với hoài sơn thành cháo, chế thêm đường đỏ, chia ăn vài lần trong ngày. Công dụng: táo thấp hóa đàm, giáng nghịch chỉ ẩu.

Bài 3: Thiên ma 10g, trần bì 10g, óc lợn một bộ. Thiên ma và trần bì rửa sạch, thái vụn, cho vào bát cùng với óc lợn, hấp cách thủy, chế thêm gia vị, ăn nóng. Công dụng: hóa đàm giáng trọc, bình can tức phong.

Với thể huyết ứ

Chứng trạng: Đau đầu liên miên không dứt, có điểm đau cố định không di chuyển, có lúc đau như dùi châm kim chích, chất lưỡi có những điểm ứ huyết màu tím, tĩnh mạch dưới lưỡi giãn rộng.

Bài 1: Xuyên khung 3-6g, hồng hoa 3g, trà diệp 3-6g. Tất cả đem sắc kỹ lấy nước uống thay trà. Công dụng: hoạt huyết hóa ứ, khứ phong chỉ thống.

Bài 2: Cua đực 500g, hành củ khô 150g, gừng tươi thái chỉ 25g, mỡ lợn 75g, gia vị vừa đủ. Cua làm sạch, chặt đôi; hành khô bóc vỏ thái lát. Cho mỡ vào chảo phi hành và gừng cho thơm rồi bỏ ra, tiếp tục bỏ cua vào rang, khi gần được bỏ hành, gừng và gia vị vừa đủ, chế thêm một chút nước, đun lửa nhỏ cho đến khi cạn khô là được, dùng làm thức ăn hằng ngày. Công dụng: hoạt huyết hóa ứ, tư âm thanh nhiệt.

ThS. Hoàng Khánh Toàn