Có thể mất ngủ lúc mới vào giấc ngủ, nằm trằn trọc mãi không ngủ được rồi thiếp đi; có thể mất ngủ vào giữa giấc ngủ, nghĩa là đang ngủ giữa đêm tỉnh dậy và không ngủ lại được; có thể mất ngủ vào cuối giấc ngủ, người bệnh dậy quá sớm và không ngủ lại được. Đông y gọi mất ngủ là thất niên (thất là mất, niên là ngủ) hoặc bất mị (bất là không, mị là ngủ).

Tại sao lại mất ngủ? Đó là do thần không tàng được ở tâm theo chức năng “tâm tàng thần”. Cái gì làm cho thần không tàng được ở tâm?  Có thể phân ra như sau:

Ở người mất ngủ lúc mới vào giấc ngủ: Có thể do 3 nguyên nhân sau: 

Thứ nhất: Suy nghĩ quá độ (thắc mắc, công việc quá nhiều...). Đông y cho là suy nghĩ quá độ làm hại tỳ, tỳ yếu không sinh đủ huyết cho tâm làm cho cả tâm và tỳ đều hư gây nên (thể tâm tỳ hư).

Thứ hai: Sợ hãi lo lắng quá. Không dám quyết đoán làm cho thần hồn không yên gây mất ngủ (thần tàng tại tâm, hồn tàng tại can) (thể tâm đởm khí hư).

Thứ ba: Trước khi ngủ ăn quá no, bụng phườn lên không ngủ được (thể vị gia thực nghĩa là dạ dày quá đầy).

Ở người mất ngủ vào giữa giấc ngủ: Nguyên nhân chính là hỏa ở tâm vượng, nhiễu loạn tâm gây nên. Cái gây nên hỏa ở tâm vượng thường là âm, thủy ở thận suy hoặc kiệt (thể âm hư hỏa bốc hoặc tâm thận bất giao).

Ở người mất ngủ vào cuối giấc ngủ: Thường là cả âm và huyết ở tâm kém, vào gần sáng âm huyết kém thì khí dương ở tâm vượng nên không ngủ lại được.

Điều trị mất ngủ như thế nào? Tùy thể bệnh mà dùng các bài thuốc sau:

Ở thể tâm tỳ hư thì dùng thuốc bổ tỳ khí: Tỳ tốt thì sinh được nhiều huyết đủ để dưỡng tâm. Tâm đủ huyết thì ngủ được.

Bài thuốc: Bạch truật 35g, hoàng kỳ 35g, toan táo nhân (sao) 35g, mộc hương 20g, đương quy 16g, phục thần 10g, long nhãn 35g, nhân sâm 20g, cam thảo 10g, viễn chí 4g, tất cả các vị sấy khô, tán nhỏ làm hoàn với mật mỗi viên 50g, ngày uống 4 viên chia làm 2 lần.

Trong bài hoàng kỳ, bạch truật, cam thảo, sinh khương, đại táo để bổ tỳ ích khí. Đương quy để dưỡng tâm an thần, viễn chí làm tâm thận giao nhau để định chí an thần. Mộc hương để lý khí tỉnh tỳ. Có thể thêm ngũ vị tử, quế, bá tử nhân để dưỡng tâm an thần.

Ở thể tâm đởm khí hư: Người nhút nhát gặp việc thì sợ, tim đập, ngủ không yên, dễ tỉnh, mộng nhiều, lưỡi nhạt, mạch huyền tế. Đó là do lo lắng quá độ, làm thần hồn không yên.

Bài thuốc: Viễn chí 35g, phục linh 35g, xương bồ 20g, nhân sâm 35g, phục thần 10g. Tất cả các vị sấy khô, tán bột, làm hoàn với mật ong, mỗi viên 2g, ngày uống 2 viên, chia làm 2 lần.

Mất ngủ do vị bất hòa

Ngủ không được vì bụng ngực căng tức, ợ hơi, khó chịu, rêu lưỡi cáu bẩn, mạch hoạt hoặc đại tiện không thông khoái, bụng đau. Ăn uống không điều độ gây thực tích sinh đờm thấp úng trệ, làm vị bất hòa gây mất ngủ.

Bài thuốc: Trần bì 20g, vỏ vối 20g, nam mộc hương 30g, hương phụ (chế) 20g, lai bạc tử 16g, chỉ thực 16g. Tất cả các vị sấy khô, tán bột làm hòan với mật ong mỗi viên 2g, ngày uống 4 viên chia làm 2 lần.

Ở thể tâm âm huyết hư: Thì phải vừa bổ âm. Hư phiền mất ngủ, hồi hộp, tâm thần mệt mỏi, mộng tinh, quanh mồm lưỡi loét, mạch tế sác. Đó là do âm hư huyết thiểu không dưỡng được tâm gây nên.

Bài thuốc: Sinh địa 40g, đan sâm 10g, bạch linh 10g, bá tử nhân 20g, thiên môn 20g, toan táo nhân 20g, nhân sâm 10g, huyền sâm 10g, ngũ vị tử 20g, cát cánh 10g, mạch môn 2g. Tất cả các vị sấy khô, tán mịn, hòa với mật mỗi viên 5g, ngày uống 2 viên, chia 2 lần.

Trong bài sinh địa để bổ âm, dưỡng huyết, huyền sâm, thiên mạch môn để tư âm thanh hư nhiệt, đan sâm, đương quy để bổ dưỡng huyết. Sâm linh để ích khí ninh tâm. Toan táo nhân, ngũ vị tử để thu liễm tâm khí an tâm thần. Bá tử nhân, viễn chí, chu sa để dưỡng tâm an thần. Phương này chủ yếu để tư âm dưỡng huyết ích khí ninh tâm và liễm tâm khí dưỡng tâm an thần.

Mất ngủ do nhiều nguyên nhân khác nhau. Ngoài việc dùng thuốc an thần, cần dùng thuốc điều trị nguyên nhân. Tìm được đúng nguyên nhân và dùng đúng thuốc sẽ cho kết quả tốt.  

Theo SK&DS