Củ Mài là phần rễ cái dưới mặt đất của Cây Củ Mài (Dioscorea persimilis Prain & Burk.) phát triển thành củ lớn. Trong Đông y Củ Mài có tên là Hoài Sơn. Có tác dụng bổ khí kiện tỳ. Củ Mài có tinh bột, chất nhầy, glucose, protein, acid amin, saponin, cholin, sinh tố C... có tác dụng chống lão suy (chống di niệu, ngừa tóc bạc sớm, bổ thận, bổ tỳ), làm giảm đường huyết và tăng lực.

Theo Đông y, củ mài vị cam, tính bình, vào phế, tỳ, thận. Có tác dụng kiện tỳ ích khí, bổ phế cố thận, ích tinh sáp niệu. Dùng cho các chứng tỳ hư, phế hư, thận hư với các triệu chứng ăn kém, chậm tiêu, tiêu chảy, gầy còm mỏi mệt, ho lâu ngày, di tinh liệt dương, tiểu dắt tiểu ít, đới hạ (huyết trắng), đái tháo đường... Liều dùng cách dùng: 50-100g; dưới dạng nấu ninh, bung hầm om xào, chiên, nướng.

Một số Món ăn Bài thuốc có Củ Mài:

Hồ cháo củ mài: củ mài lượng tùy ý, sao vàng tán bột để sẵn; dùng nước cơm, thêm chút muối ăn, quấy với bột củ mài thành hồ (như dạng bột ăn của trẻ em). Dùng cho bệnh nhân kiết lỵ, tiêu chảy.

Cháo củ mài: hoài sơn 30g, gạo nếp 50g. Nấu cháo thêm đường trắng, muối ăn tùy ý. Ăn phụ bữa sáng và tối, ăn nóng. Dùng cho trường hợp tỳ vị hư, tiêu chảy, hội chứng lỵ mạn tính, hư lao, khí huyết hư, chán ăn, khô miệng khát nước, táo bón. Có thể ăn quanh năm.

Cháo củ mài ý dĩ: hoài sơn 30g, ý dĩ 30g, hạt sen bỏ tâm 15g, đại táo 10 quả, gạo tẻ 50-100g. Tất cả nấu cháo thêm đường, muối. Ăn khi đói. Dùng cho trường hợp tỳ vị hư, ăn kém chậm tiêu, trướng bụng, tiêu chảy, mệt mỏi toàn thân.

Bún miến củ mài: Củ mài sống bóc vỏ, sát bột làm thành dạng sợi miến, mỳ để chế các món ăn bình thường cho mọi giới tuổi, đặc biệt là người cao tuổi.

Nước bột gạo củ mài: Củ mài 100g, củ súng 100g, xuyên tiêu 30g, gạo nếp 1.000g. Gạo nếp ngâm một đêm, vo sạch, để khô, rang chín, tán bột. Củ mài, củ súng, xuyên tiêu đều sao qua, tán bột. Trộn đều hai thứ bột với nhau để sẵn. Mỗi lần ăn lấy 30-60g pha với nước sôi, đường trắng. Dùng cho các trường hợp ăn kém, chán ăn, chậm tiêu do tỳ vị hư nhược.

Tụy lợn hầm củ mài: củ mài 60g, tụy lợn 1 cái. Rửa sạch, thái lát hầm nhừ, thêm muối gia vị vừa ăn. Dùng cho bệnh nhân đái tháo đường.

Rượu củ mài: củ mài 250g, thần khúc 250g. Củ mài thái lát, tất cả ngâm trong 1 lít rượu. Sau 1 tuần dùng được. Mỗi lần uống 10 - 20ml. Dùng cho các chứng phong thấp huyễn vững (đau đầu, chóng mặt...).

Bột củ mài: Củ mài 200g, củ súng 100g, hạt sen 100g, ý dĩ 100g. Tất cả sao xấy khô tán bột. Ngày uống 20g với nước cơm. Dùng cho trẻ tiêu chảy kéo dài, phân nhầy có mùi tanh, lỵ mạn tính; nam giới di tinh, đau lưng, suy yếu.

Kiêng kỵ: Người có thực tà (táo bón, bụng đầy trướng...) không được dùng.

Thuốc bổ từ củ mài

Cháo bổ tỳ: Củ mài 50g, khoai sọ 200g, gạo tẻ 50g, nấu cháo ăn trong ngày. Thường xuyên ăn món cháo này có tác dụng ích khí (tăng thể lực), bổ tỳ vị (tăng cường chức năng tiêu hóa), dùng chữa chứng đuối sức, mệt mỏi, kém ăn, miệng khát, hay phiền táo.

Chữa suy nhược cơ thể sau viêm đại tràng, loét dạ dày - tá tràng, rối loạn tiêu hóa kéo dài: Củ mài 12g, bố chính sâm 16g, bạch truật 12g, biển đậu 12g, ý dĩ 12g, vỏ quýt 6g, hạt sen 12g, hạt cau 10g, nam mộc hương 6g. Sắc uống ngày 1 thang, chia làm 2 lần. Dùng 7-10 ngày.

Chữa chán ăn, khó tiêu do tỳ vị hư nhược: Củ mài 100g, khiếm thực 100g, xuyên tiêu 30g, gạo nếp 1.000g, đường trắng 30g. Gạo nếp ngâm một đêm, vo sạch, để khô, rang chín, tán bột. Củ mài, khiếm thực, xuyên tiêu đều sao qua, tán bột. Trộn đều hai thứ bột với nhau để sẵn. Mỗi lần ăn, lấy 30 - 60g pha với nước sôi và một ít đường trắng.

Chữa suy dinh dưỡng ở trẻ: Củ mài 20g, gạo 50g, biển đậu 10g, lòng đỏ trứng gà 1 cái, đường trắng 20g. Củ mài sấy khô. Gạo, biển đậu đều xay thành bột. Trứng gà luộc bóc lấy lòng đỏ, cho vào bột gạo dầm nát trộn đều. Tất cả cho vào nồi thêm 200ml nước đun trên lửa nhỏ. Khi cháo chín cho đường quấy đều, cháo sôi lại là được. Cho trẻ ăn ngày 1 lần, ăn liền 15 ngày.

Chữa cơ thể suy nhược sau khi ốm: Củ mài 15g, vừng đen 120g, đường đỏ 20g, sữa bò 200g, đường phèn 100g, gạo tẻ 30g. Củ mài thái nhỏ. Vừng và gạo rang chín vàng nghiền nhỏ rồi cho nước vào quấy đều, lọc lấy nước trộn với sữa bò, đường phèn, đun sôi cùng củ mài quấy chín. Ăn trong ngày. Tác dụng: tẩm bổ can thận, bổ tỳ nhuận trường, chữa cơ thể suy nhược sau khi ốm, gan thận yếu, tóc bạc sớm, bí đại tiện.

Cháo củ mài chữa bệnh đường ruột

Củ mài còn gọi là khoai mài, hoài sơn, là loại cây mọc hoang rất nhiều ở vùng rừng núi nước ta hoặc được trồng. Từ củ mài, người ta chế biến nhiều món ăn ngon, ngoài ra củ mài sau khi chế biến còn là vị thuốc được dùng nhiều trong Đông y (gọi là hoài sơn hay sơn dược). Bộ phận dùng là rễ phình ra thành củ, dùng sống thường gọi là củ mài.

Thành phần: trong củ mài chủ yếu có tinh bột, protein, allatoin, các acid amin, ngoài ra có nhiều nguyên tố vi lượng. Theo Đông y, củ mài vị ngọt, tính bình; vào kinh tỳ, phế, thận và vị. Có tác dụng kiện tỳ, bổ thận, nhuận phế, sinh tân, ích tinh sáp niệu. Dùng cho các chứng tỳ hư, phế hư, thận hư với các triệu chứng ăn kém, chậm tiêu, tiêu chảy, gày còm mỏi mệt, ho lâu ngày, di tinh liệt dương, đái dắt tiểu ít, đái hạ (huyết trắng), tiểu đường...

Xin giới thiệu một số món ăn - bài thuốc chữa bệnh đường ruột từ cháo bột củ mài.

Nước bột gạo củ mài: Củ mài 100g, khiếm thực 100g, xuyên tiêu 30g, gạo nếp 1.000g, đường trắng 30g. Gạo nếp ngâm một đêm, vo sạch, để khô, rang chín, tán bột. Củ mài, khiếm thực, xuyên tiêu đều sao qua, tán bột. Trộn đều hai thứ bột với nhau để sẵn. Mỗi lần ăn, lấy 30 - 60g pha với nước sôi, đường trắng. Dùng cho các trường hợp ăn kém, chán ăn, chậm tiêu do tỳ vị hư nhược.

Cách thu hái và chế biến Hoài sơn

Mùa đào củ mài tốt nhất là về thu – đông và đầu xuân (từ tháng 10 đến tháng 3, 4). Đào củ về, rửa sạch đất, gọt vỏ rồi cho vào lọ sấy diêm sinh trong hai ngày hai đêm, lấy ra phơi khô là dùng được. Muốn có Hoài sơn đẹp dùng cho xuất khẩu, người ta chế biến cầu kỳ hơn nhiều, phải ba lần sấy diêm sinh.

Trong Đông y, Hoài sơn được dùng chủ yếu làm thuốc bồi dưỡng cơ thể, chữa trẻ em gầy còm, suy dinh dưỡng. Nó có mặt trong hầu hết các bài thuốc chữa “cam” trẻ em.

Viên cam tích: Hoài sơn 100g, Ý dĩ 100g, hạt Sen 100g, Sử quân tử 80g, hạt Keo dậu 100g, Thần khúc 100g, Trần bì 50g. Tất cả phơi khô, sao vàng, tán thành bột, luyện hồ làm thành viên nhỏ bằng hạt đậu xanh, ngày uống 15 – 20 viên. Thuốc này dùng chữa trẻ em gầy còm, chậm lớn, bụng ỏng, da xanh, đau bụng giun… có tác dụng tốt.

Viên phì nhi: Hoài sơn, hạt Sen, Đậu ván trắng (lượng bằng nhau, mỗi thứ 1kg; Ý dĩ, Mạch nha, Sơn tra (lượng bằng nhau, mỗi thứ 700g); Gạo nếp 2kg. Tất cả đem phơi khô, sao vàng, tán bột, rây mịn, luyện với đường, làm viên bằng hạt đậu xanh, sấy khô, cho vào lọ nút kín.

Thuốc này chủ trị các chứng cam tích, trẻ em gầy còm, ăn uống kém, đau bụng giun, đại tiện phân sống, ngày uống hai lần với nước nóng, mỗi lần từ 10 đến 20, 30 viên tùy theo tuổi.

Kiêng kỵ: Người có thấp nhiệt thực tà không được dùng.

Công dụng: Rễ củ chứa nhiều hạt tinh bột, rễ là một vị thuốc trong đông y. Trị kém ăn, tiêu chảy lâu ngày, phế hư, ho suyễn, di tinh, đới hạ, tiêu khát. Củ mài cũng là một loại lương thực dùng để chống đói trong lúc hạn hán, đói kém hoặc một loại thuốc (Đông y gọi là Hoài sơn) giúp làm giảm sự thèm ăn bột đường cho người bệnh tiểu đường; nguyên do là củ mài có hàm lượng tinh bột rất cao (gần bằng gạo) và chứa protein mucin có tác dụng thủy phân tinh bột thành đường.

Hiện nay, cơ sở vật chất công nghiệp có khả năng sử dụng men mucin ở nhiệt độ dưới 55 độ bách phân (giới hạn tồn tại của men) để sản xuất dạng bánh dùng cho người bệnh tiểu đường mà không cần chế biến. Người dùng có thể tự chế biến loại bánh này bằng cách rang khô bột củ mài tán mịn và ăn kèm với nước sắc của cỏ ngọt (Stevia rebaudiana).

Đồng thời, trên thị trường cũng tồn tại nhiều loại củ mài giả, được làm từ củ sắn non. Điểm khác nhau giữa củ mài thật và giả là củ mài thật (già hay non) đều không có xơ, trong khi đó củ sắn thì có xơ.

• Cháo củ mài chữa bệnh đường ruột
• Hoài sơn vị thuốc dưỡng vị sinh tân