Theo học thuyết ngũ hành của nền y học cổ truyền (YHCT), người xưa đã phân loại và sắp xếp sự vật trong vũ trụ thành 5 nhóm chính là kim - mộc - thủy - hỏa - thổ (kim là kim loại; mộc là gỗ; thủy là nước; hỏa là lửa, nhiệt; thổ là đất). Có một điều rất lý thú là đôi mắt - một giác quan quý giá nhất của con người và mùa xuân - một mùa đẹp nhất trong năm đều được xếp vào hành mộc.

Theo Đông y, trong 6 loại tà, khí gây bệnh cho đôi mắt thì phong thấp, nhiệt là thủ phạm chính. Những chứng trạng như đau nhức, đỏ, sưng nề, chảy nước mắt, khô rít trong mắt, toét mi mắt đều do phong, thấp, nhiệt gây nên. Để bảo vệ đôi mắt, YHCT có các phương pháp chính là tập luyện, châm cứu và dùng thuốc đều có mục đích là trừ tà và bổ hư.

Phương pháp luyện tập

Để chữa mọi chứng đau mắt, có thể dùng phương pháp luyện khí của Thái Thượng Lão Tử (Trung Quốc): cứ mỗi buổi sáng thức dậy, ngồi ngay ngắn trên giường, quay mặt về hướng đông, nhẹ nhàng hít vào, thở ra 36 lần. Sau đó khép mắt lại, rồi vận chuyển nhãn cầu qua bên phải, qua trái 14 lần, sau đó nhắm thật chặt hai mí mắt và mở mắt ra.

Luyện tập để chữa can khí xông lên mắt gây các triệu chứng như đau, sưng đỏ mắt, ngực sườn đầy tức, đau đầu, ù tai... Cách tập: ngồi tư thế hoa sen (bàn chân bên này đặt lên trên đùi của chân bên kia và ngược lại), nếu những người mới tập chưa ngồi được tư thế này, thì chỉ cần ngồi ngay ngắn, hai mắt nhắm nhẹ. Các ngón hai bàn tay đan chéo vào nhau rồi vận sức đẩy từ từ ra trước hết mức. Sau đó ngửa hai bàn tay lại và cũng đưa từ từ vào sát ngực. Làm như thế từ 3 - 5 lần, rồi mở hai mắt, thở ra nhè nhẹ.

Luyện tập để chữa thận khí. Theo YHCT, tạng thận là mẹ của tạng can, thận chủ âm, tàng tinh huyết. Khi thận bị hư yếu thì tinh khô, huyết kiết, nên tạng can không còn huyết dịch để nuôi dưỡng làm sáng đôi mắt. Vì vậy cần phải thường xuyên luyện tập để tạng thận được khỏe. Phương pháp tập như sau:

Ngồi ngay ngắn, dùng hai lòng bàn tay áp chặt và vuốt từ hai nách xuống sát hông 3 - 5 lần, rồi quặt hai tay ra sau, ôm lấy vùng eo lưng và đứng dậy. Một chân co, một chân nhảy lần lượt qua phải, qua trái, ra trước, lùi sau 10 lần. Đổi qua chân kia cũng nhảy như thế 10 lần là kết thúc lần tập. Mỗi ngày tập 1 - 2 lần.

Chữa chứng hay mỏi mắt, hoa mắt, mắt mờ khi phải làm việc nhiều, nhất là đối với những người sử dụng máy vi tính, làm việc bàn giấy không bảo đảm ánh sáng. Dùng ngón giữa của hai tay mát-xa thường xuyên khóe trong và khóe ngoài hai mắt, ấn nhẹ lên mí mắt, bấm hai huyệt hợp cốc, nhắm hai mắt và đảo tròng mắt nhiều lần. Nếu mắt nặng, sưng đỏ thì dùng tay chà xát mạnh, thường xuyên hai lòng bàn chân.

Châm cứu chữa bệnh mắt

Chữa các bệnh của mắt bằng châm cứu chủ yếu là trị thực chứng bao gồm một số trường hợp sau đây:

Chữa mắt bỗng nhiên sưng đỏ, khô rít bên trong, chảy nước mắt liên tục (do thấp nhiệt gây nên). Châm các huyệt: thần đình, thượng tinh, tín hội, tiền đình, bách hội.

Chữa chảy nước mắt khi ra gió: nguyên nhân là do phụ nữ mới sinh, kiêng khem không tốt, gặp phải gió độc, người say rượu bị cảm gió, vợ chồng giao hợp khi đang hành kinh... Châm các huyệt: toản trúc (ở đầu trong cung lông mày), đại cốt không (ở điểm giữa sau khớp đốt 1 - 2 ngón tay cái), tiểu cốt không (ở giữa sau khớp đốt 1 - 2 ngón tay út), tam âm giao (ở trên mắt cá chân 3 tấc, ngay sát bờ trong xương chày).

Chữa loét đỏ khóe mắt: nguyên nhân do tay bẩn dụi vào mắt hoặc do vợ chồng đang say rượu mà giao hợp. Châm các huyệt: tình minh (ở ngang bờ trong mi mắt, cách mi mắt 0,1 tấc), tứ bạch (ở dưới con ngươi 1 tấc), hợp cốc (ở chỗ lõm giữa xương đốt bàn tay cái và trỏ, ấn thấp ê tức), túc lâm khấp (ở chỗ lõm xương đốt bàn chân 4 - 5, cách khớp xương bàn ngón chân 4 - 5 là 1,5 tấc), nhị gian (ở trên đường tiếp giáp da gan-mu tay của ngón tay trỏ phía ngón cái, ngay chỗ tiếp nối giữa thân và đầu trên xương đốt một ngón trỏ).

Chữa mắt bị mộng thịt: Châm các huyệt phong trì (ở sau dưới đáy hộp sọ, giữa bờ ngoài cơ thang và bờ trong cơ ức đòn chũm), tinh minh, hợp cốc, thái dương (ở điểm gặp nhau của đường ngang qua mắt và đường kéo dài của cung lông mày).

Châm cứu chữa các chứng bệnh như trên chủ yếu là trị thực bệnh nên thủ thuật châm là dùng phép tả (châm đắc khí thì vê nhiều lần, theo chiều ngược kim đồng hồ...), thời gian châm từ 15 - 20 phút.

Phương pháp dùng thuốc

Theo YHCT, nguyên nhân gây bệnh cho mắt ngoại trừ tai nạn bất thường, thì nếu không do ngoại tà, là do nội thương. Như đã phân tích trên, ngoại tà gây bệnh cho mắt chủ yếu là do phong, thấp, nhiệt. Triệu chứng là mắt đỏ, phù nhức, chảy nước mắt, đau đầu, miệng đắng, ngực sườn đầy tức, ù tai. Điều trị dùng phép tán phong, thanh nhiệt, trừ thấp làm chủ. Bài thuốc thường dùng cho chứng này là bài "Long đởm tả can thang" gồm các vị như sau: long đởm thảo sao rượu 12g; hoàng cầu 8g; chi tử (sao) 8g; trạch tả 8g, sa tiền 4g; đương quy tẩm rượu 2g; sài hồ 8g. Sắc uống ngày một thang.

Nếu là do nội thương thì lục phủ, ngũ tạng bị bệnh đều ảnh hưởng đến mắt, nhưng chủ yếu là do 2 tạng can và thận. Tạng can khai khiếu lên mắt. Nếu can khí uất kết, thì uất nhiệt thượng phù lên trên làm tổn thương mắt. Triệu chứng và cách chữa tương tự như do ngoại nhân đã nêu trên. Nếu can hư, tức là can huyết suy, thì sẽ sinh ra các chứng như mắt mờ, hoa mắt, quáng gà, chóng mặt... và dần dần sẽ dẫn đến mù lòa. Theo quy luật tương sinh (học thuyết ngũ hành), tạng thận là mẹ, sinh ra tạng can là con. Tạng thận chủ về tinh. Tinh lại sinh ra huyết. Như vậy can huyết suy là do tạng thận bị yếu. Vì vậy muốn can huyết sung túc thì phải bổ tạng thận. Tức là khi mắt mờ tối là do tinh suy, huyết kiệt, nên đồng thời phải bổ cả 2 tạng can và thận. Bài thuốc tiêu biểu để bổ can, thận làm sáng mắt là "Kỷ cúc địa hoàng thang" gồm các vị như sau: thục địa 24g, sơn thù 12g, hoài sơn 12g, trạch tả 4g, phục linh 9g, đơn bì 9g, cúc hoa 12g, câu kỷ tử 15g. Sắc uống ngày một thang.

Đây là bài “Lục vị địa hoàng” thêm hai vị cúc hoa và câu kỷ tử. Cả bài lục vị có tác dụng bổ can thận âm, ích tinh, bổ huyết. Thêm vị câu kỷ tử có tác dụng dưỡng âm, bổ huyết, ích tinh, làm tăng thêm tác dụng bổ của bài lục vị. Vị cúc hoa sơ phong, thanh nhiệt, vì 2 loại tà khí này nhân can, thận âm hư lấn vào làm tổn thương mắt.

Ngoài ra, chủ khí của mùa xuân là phong, loại khí này hay gây tổn thương cho mắt, nên phải hạn chế để mắt tiếp xúc với gió thổi mạnh, nhất là với những người cao tuổi, người mới ốm dậy, phụ nữ sau khi sinh.

ThS. Lê Văn Thức